Паэт-перакладчык Язэп Семяжон: адметнасць творчай індывідуальнасці І. Лапцёнак (Лавар); навуковы рэдактар В. П. Рагойша. — Мінск : Беларуская навука, 2010. — 255 с.

ISBN 978-985-08-1130-1

У кнізе ўпершыню разглядаецца шматгранная творчая дзейнасць аднаго з найбольш яркіх прадстаўнікоў беларускага мастацкага перакладу XX ст. Язэпа Семяжона (1914 — 1990) — прафесійнага перакладчыка, паэта, літаратура- і перакладазнаўцы. На аснове музейных і архіўных матэрыялаў (рукапісы, дакументы, перапіска) і аўтакаментарыяў праводзіцца аналіз яго творчай індывідуальнасці шляхам вывучэння значнай колькасці твораў, многія з якіх сталі прыкметнай з’явай не толькі ў айчыннай, але і ў славянскай перакладной літаратуры («Пан Тадэвуш» А. Міцкевіча, «Песня пра зубра» М. Гусоўскага, «Кароль Лір» і «Утаймаванне наравістай» У. Шэкспіра і інш.).

Разлічана на студэнтаў, выкладчыкаў беларускай, рускай, замежных моў і літаратур, даследчыкаў гісторыі літаратуры і мастацкага перакладу, шырокую чытацкую аўдыторыю.

УСТУП

Азнаямленне з дасягненнямі сусветнай культуры для многіх з нас пачынаецца з чытання твораў замежнай літаратуры яшчэ ў школьным і студэнцкім узросце, і далей адбываецца на працягу ўсяго жыцця. Большасць з нас у сваім выбары кніг для чытання кіруецца вядомасцю аўтара і папулярнасцю пэўных твораў. Гартаючы выданні замежных аўтараў, мы рэдка задумваемся над тым, што іх кнігі — прадукт перакладчыцкай працы. Але менавіта перакладчык з’яўляецца адкрывальнікам новых кантынентаў у геаграфіі замежнай літаратурнай спадчыны. Ад яго магчымасцяў, умення, кругагляду, густу і г. д. залежыць успрыняцце культурных каштоўнасцяў іншага народа, і, як вынік, развіццё нацыянальнай літаратуры і літаратурнай мовы. Таму вывучэнне творчай дзейнасці буйнейшых прадстаўнікоў мастацкага перакладу, аналіз іх твораў у параўнанні з арыгіналамі і іншымі перакладамі з’яўляецца прыярытэтнай задачай гісторыі літаратуры, сучаснага літаратура- і перакладазнаўства.

Атрымаўшы ў бібліятэцы ці кнігарні іншакраіннае рускамоўнае выданне, амаль ніхто не ўспрымае яго як «адзін з варыянтаў». У той жа час айчынная перакладная літаратура нярэдка мае па некалькі выдатных узораў сусветнай класікі. «Якасна нашы пераклады, безумоўна, не саступаюць перакладам іншых народаў, а некаторыя зроблены на ўзроўні найвышэйшых дасягненняў гэтага віду творчасці наогул» [142, с. 6].

Беларускі мастацкі пераклад вылучаецца багатай плеядай творцаў: М. Багдановіч, П. Бітэль, П. Броўка, Г. Бураўкін, А. Вялюгін, Ю. Гаўрук, Н. Гілевіч, П. Глебка, С. Дзяргай, У. Дубоўка, Алесь Дудар, В. Зуёнак, Якуб Колас, Кандрат Крапіва, А. Куляшоў, Янка Купала, А. Лойка, Максім Лужанін, П. Макаль, А. Разанаў, В. Сёмуха, Язэп Семяжон, Я. Сіпакоў, Максім Танк, Ю. Таўбін і інш. Майстэрства некаторых беларускіх перакладчыкаў было асэнсавана ў навуковых працах і манаграфіях М. Лапідуса «Максим Богданович как критик и переводчик» [112], С. Александровіча «Я. Купала — мастер художественного перевода» [53], М. Кенькі «Аркадий Кулешов — переводчик» [104], В. Рагойшы «Пераклаў Якуб Колас» [169], Д. Палітыкі «Янка Купала — перакладчык» [160]. Дадзеныя працы з'яўляюцца важнейшымі даследаваннямі па вывучэнні дзейнасці перакладчыкаў: у іх разглядаюцца пытанні адметнасці выяўлення перакладчыцкага почырку, творчай эвалюцыі перакладчыка, яго ролі і месца ў літаратурна творчым працэсе. Абагульненню перакладчыцкага вопыту беларускіх пісьменнікаў прысвечаны асобныя раздзелы ў даследаваннях А. Вераб’я «Максім Танк і польская лііаратура» [69], А. Лысенкі «Лінія гарызонта. Нарыс творчасці Янкі Сіпакова» [136], А. Лойкі «Беларуская паэзія XX ст. Некаторыя заканамернасці і асаблівасці» [135], А. Яскевіча «Сумежжа: Мова, пераклад, вытокі прозы» [251] і інш. Прыватныя назіранні за асаблівасцямі творчай дзейнасці перакладчыкаў зроблены ў артыкулах М. Кенькі «Пераклаў Максім Гарэцкі» [101] і «Уладзімір Дубоўка-перакладчык: па матэрыялах з архіву» [103], В. Небышынца «Аздобленая праўдай прыгажосць: Уладзімір Дубоўка — перакладчык санетаў Уільяма Шэкспіра» [151], А. Мальдзіса «Эпапея, перакладзеная ў турме» [139], Л. Казыры «Поль Верлен на беларускай мове. Урокі Багдановіча» [93] і інш.

Праўда, звяртае на сябе ўвагу наступная акалічнасць: найбольш даследаванай з’яўляецца перакладчыцкая дзейнасць класікаў беларускага мастацкага перакладу, пісьменнікаў, для якіх мастацкі пераклад з’яўляўся актыўным відам літаратурнай творчасці. Прафесійныя перакладчыкі, майстры сучаснага перакладу засталіся, фактычна, па-за ўвагай даследчыкаў.

Да ліку найбольш яркіх прадстаўнікоў сучаснага мастацкага перакладу адносіцца Язэп Семяжон (Іосіф Ігнатавіч Семяжонаў, 1914 — 1990) — перакладчык, літаратуразнаўца, рэдактар многіх выданняў замежнай літаратуры, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі імя Янкі Купалы, заслужаны работнік культуры Беларусі. Узноўленыя ім творы існуюць у арыгінале на 34 мовах свету. Унікальнасць Язэпа Семяжона і ў тым, што ён з’яўляецца паэтам-перакладчыкам. Язэп Семяжон аб’яднаў у сваёй творчасці і тэорыю і практыку перакладу. Менавіта ў яго ўзнаўленні многія творы сусветнай класікі загучалі на беларускай мове ўпершыню альбо атрымалі новае нараджэнне, сталі прыкметнай з’явай не толькі ў айчыннай, але і ў славянскай перакладной літаратуры: паэмы «Пан Тадэвуш» А. Міцкевіча і «Песня пра зубра» М. Гусоўскага, трагедыя «Кароль Лір» і камедыі «Утаймаванне наравістай», «Дванаццатая ноч» У. Шэкспіра, паэзія Дж. Байрана, Р. Бёрнса, Р. Гамзатава і інш. Асобнымі выданнямі ў перакладзе Язэпа Семяжона выйшлі зборнік вершаў «Неапаль без сонца» (1955) Дж. Радары, кнігі паэзіі «Шатландская слава» (1957) і «Вам слова, Джон Ячмень» (1983) Р. Бёрнса, анталагічны зборнік класічнай і сучаснай паэзіі В’етнама «Апалены лотас» (1968), аўтарскае выданне выбраных паэтычных перакладаў «Сем цудаў свету» (1977). «Без усялякага перабольшання можна з упэўненасцю сказаць, што сёння немагчыма ўявіць сабе беларускую школу мастацкага перакладу, яе лепшыя здабыткі і дасягненні без таго, што амаль за паўстагоддзя зроблена гэтым таленавітым майстрам» [94, с. 11].

Аднак пры ўсёй адметнасці перакладчыцкай дзейнасці Язэпа Семяжона на сённяшні дзень яе разгляд знайшоў адлюстраванне толькі ў асобных артыкулах. Частка іх прысвечана чарговаму юбілею перакладчыка [134]. У некаторых іншых прапануецца кароткі агляд творчасці альбо прэзентуецца чарговая кніга яго перакладаў: Кацюшын М. «Паэзія мужнасці і гераізму» [99], Крэпак Б. «Напісанае застаецца» [108], Сяліцкі Ф. «Мікола Гусоўскі ў беларускім перакладзе» [253]. У артыкулах I. Юрэвіча «Адкрывальнік скарбаў» [250], A. Гардзіцкага «Павераны ў справах» [74] і іншых згадваюцца асобныя рысы перакладчыцкай манеры Язэпа Семяжона. Найбольшы ўклад у распрацоўку індывідуальнасці Язэпа Семяжона ўнеслі сваімі даследаваннямі У. Калеснік («Перастварэнне») [95], Л. Казыра («3 любоўю да Р. Бёрнса») [92], М. Лапідус («Роберт Бёрнс у перакладах Семяжона») [113], B. Нікіфаровіч («Я вам ні слова не зманю...») [155], В. Рагойша («Вышыня» [164], «Іх паўнамоцны прадстаўнік» [165], «Тры ўрокі ў Семяжона» [171]), С. Скібінская («Беларускія пераклады паэмы Адама Міцкевіча «Пан Тадэвуш») [222]. У працах адзначаных аўтараў прысутнічае канкрэтны разгляд перакладаў, асэнсоўваецца роля Язэпа Семяжона ў перакладной мастацкай літаратуры.

Гэта кніга з’яўляецца першай спробай абагульнення перакладчыцкага вопыту Язэпа Семяжона на аснове комплекснага разгляду яго творчай індывідуальнасці. На пачатку даследавання распрацоўваецца грунт для вывучэння творчай асобы перакладчыка — паняцце «творчая індывідуальнасць перакладчыка» аналізуецца ў гістарычным і тэарэтычным ракурсах, выяўляюцца вытокі фарміравання перакладчыцкай індывідуальнасці. Пры разглядзе ў практычным ракурсе выкарыстоўваюцца пераклады а) з далёкіх моў, б) з блізкіх моў, в) з падрадкоўніка. Падобны шматаспектны аналіз мае сваё тлумачэнне: выяўленне адметнасці творчай індывідуальнасці перакладчыка з’яўляецца магчымым толькі ў выніку шырокага, рознабаковага аналізу яго перакладчыцкай дзейнасці.

Навуковую базу даследавання склалі тэксты найбольш значных перакладаў Язэпа Семяжона з розных моў (з рускай, украінскай, польскай, англійскай, апасродкаванае узнаўленне з лацінскай), твораў розных аўтараў і жанраў (вершаў Р. Бёрнса, А. Міцкевіча, М. Нагнібяды, М. Някрасава, паэм М. Гусоўскага «Песня пра зубра» і А. Міцкевіча «Пан Тадэвуш», п’ес У. Шэкспіра «Утаймаванне наравістай» і «Кароль Лip»). Акрамя кананічных рэдакцый перакладных твораў для разгляду выкарыстоўваюцца варыянты, паралельныя рускія і беларускія пераклады, аўтакаментарыі перакладчыка, яго тэарэтычныя работы, малавядомыя рукапісныя матэрыялы (чарнавыя накіды, лісты, дакументы) з сямейнага архіва Семяжонаў, Беларускага дзяржаўнага архіва-музея літаратуры і мастацтва, Дзяржаўнага музея гісторыі беларускай літаратуры. Перакладныя творы Язэпа Семяжона аналізуюцца ў кантэксце іншых перакладаў: «Пан Тадэвуш» А. Міцкевіча — ва ўзнаўленнях Н. Дуніна-Марцінкевіча, А. Ельскага, Б. Тарашкевіча, П. Бітэля, С. Мар, «Песня пра зубра» М. Гусоўскага — паралельна з разглядам адметнасці перакладу У. Шатона і сумеснага перастварэння Я. Парэцкага — Я. Семяжона, паэзія Р. Бёрнса у параўнанні са стылістыкай перакладу С. Маршака, драматургія У. Шэкспіра — у супастаўленні з асобнымі рысамі перакладаў Б. Пастарнака і М. Кузьміна.

У працэсе разгляду перакладаў увага засяроджваецца па праблемах, якія ў іх найбольш праявіліся і з’яўляюцца асабліва надзённымі для гісторыі літаратуры і сучаснага перакладазнаўства. У кнізе закранаюцца пытанні ўзнаўлення з блізкіх і далёкіх моў, з падрадкоўніка, спецыфікі паэтычнага і драматургічнага перакладу, лінгвістычных і экстралінгвістычных фактараў, захавання нацыянальнай адметнасці арыгінала пры перакладзе, эквівалентнасці ўзнаўлення, творчай эвалюцыі перакладчыка, успрыняцця перакладнога твора чытацкай аўдыторыяй і інш. У выніку вывучэння вышэйадзначаных праблем на матэрыяле найбольш значных перакладаў Язэпа Семяжона вызначаюцца спецыфічныя асаблівасці яго творчай індывідуальнасці, характэрныя рысы перакладчыцкага стылю, робяцца вывады адносна ролі Язэпа Семяжона ў фарміраванні шляхоў развіцця нацыянальнага перакладу.

Даследаванне дапаўняецца мастацкімі тэкстамі перакладаў Язэпа Семяжона. Змешчаныя ў дадатку тэксты не з’яўляюцца паўторам аўтарскага выдання выбранных перакладаў «Сем цудаў свету» (1977). У кнігу ўвайшлі пераклады, створаныя Язэпам Семяжонам і ў пазнейшы час, пераважна ў апошняе дзесяцігоддзе яго жыцця. Фрагменты перакладу твораў нацыянальнай літаратуры «Пан Тадэвуш» А. Міцкевіча і «Песня пра зубра» М. Гусоўскага ўзяты з канчатковых рэдакцый перапрацаваных варыянтаў. У кнізе знайшлі адлюстраванне і некаторыя неапублікаваныя тэксты. Сярод іх урыўкі перакладу паэмы «Шыльёнскі вязень» Дж. Байрана. Гэты твор быў нядаўна знойдзены ў архіве перакладчыка і прадстаўлены для публікацыі яго дачкой Наталляй Іосіфаўнай Семяжонавай, захавальніцай сямейнага архіва. Побач з рукапісным тэкстам перакладу змешчаны аўтаграфічны надпіс Язэпа Семяжона з датай «7. V. 1947 г.»: «Урыўкі паэмы запісаны па памяці перакладу, зробленага мною ў жніўні кастрычніку 1938 г. з арыгінала. Рукапіс поўнага перакладу паэмы загінуў у часе пажару ў г. Мінску ў чэрвені 1941 г. на кватэры на Чырвонаармейскай д. № 19/22».

ЗМЕСТ

Уступ

Раздзел 1. Творчая індывідуальнасць перакладчыка: гісторыка-тэарэтычны агляд

Раздзел 2. Вытокі фарміравання індывідуальнасці перакладчыка: арыгінальная творчасць і вандроўны тэатр У. Галубка

Раздзел 3. Пераклады Язэпа Семяжона з няроднасных моў. Захаванне нацыянальнай спецыфікі пры ўзнаўленні паэзіі Р. Бёрнса і драматургіі У. Шэкспіра

Раздзел 4. Пераклады Язэпа Семяжона з роднасных моў: эквівалентнасць у паэтычным перакладзе (узнаўленне паэмы «Пан Тадэвуш» А. Міцкевіча, вершаў М. Нагнібяды, М. Някрасава і інш.)

Раздзел 5. Узнаўленне з надрадкоўніка. Лацінамоўная паэма М. Гусоўскага «Песня пра зубра» ў беларускіх перакладах

Заключэнне

Бібліяграфія

Дадатак. 3 перакладных твораў Язэпа Семяжона

Адам Міцкевіч

Пан Тадэвуш, або Апошні наезд у Літве (урыўкі)

Сон

Алушта ўначы

Юліуш Славацкі

Гімн

Не раз абальецца крывёй тваё сэрца

Мікола Гусоўскі

Песня пра зубра (урыўкі)

Джордж Гордан Байран

Што ж, ты — шчаслівая

Як ноч у месячнай красе

Змрок на душы маёй

Развітальная песня Чайльд Гарольда (з паэмы «Паломніцтва Чайльд Гарольда»)

Шыльёнскі вязень (урывак)

Роберт Бёрнс

Шатландская слава

Джон Ячмень

Заклік Бруса да шатландцаў

Між гор маё сэрца

Фіндлей

Вернападданым ураджэнцам Шатландыі

Прыгажуні міс Джыні Скот

Эпітафія на валуне, пастаўленым паэтам на магіле Роберта Фергюсана

Уільям Шэкспір

Санеты (130, 23, 65, 91)

Лапцёнак (Лавар) Ірына Браніслаўна (Нарадзілася ў 1974 г. ў Бабруйску) — кандыдат філалагічных навук, намеснік дырэктара па навуцы Дзяржаўнага інстытута гісторыі беларускай літаратуры.