Сельская гаспадарка: тэматычны слоўнік / складальнікі В. Д. Астрэйка [і іншыя]; навуковыя рэдактары Л. П. Кунцэвіч, В. М. Курцова. — Мінск: Беларуская навука, 2010. — 527 с.

ISBN 978-985-08-1230-8

Слоўнік уключае выбраныя з розных крыніц рэгіянальныя беларускія народныя назвы, якія звязаны з сельскай гаспадаркай, а таксама са спадарожнымі традыцыйнай сялянскай працы заняткамі. Уваходзяць у яго і словы, якія абазначаюць розныя паняцці народнай астраноміі і метэаралагічных з’яў.

ПРАДМОВА

Тэматычны слоўнік «Сельская гаспадарка» — гэта працяг серыі слоўнікавых выданняў (апублікавана тры выпускі — Жывёльны свет; Раслінны свет. Мінск, 2001; Чалавек. Мінск, 2006), падрыхтаваных супрацоўнікамі аддзела дыялекталогіі і лінгвагеаграфіі інстытута мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы НАН Беларусі. Новы слоўнік уключае лексіку, звязаную з традыцыйнай гаспадарчай дзейнасцю селяніна, — апрацоўка зямлі, догляд пасеваў, збор і захаванне ўраджаю, назвы прылад працы і асобных падручных сродкаў, з дапамогай якіх ажыццяўляецца той ці іншы этап працы хлебароба, а таксама шматлікія іншыя найменні, што непасрэдна або ўскосна атаясамліваюцца з сельскай гаспадаркай. Гэта назвы зямельных надзелаў і іх відаў, назвы палеткаў пасля ўборкі збожжавых зернавых і бабовых культур, ільну, лексічныя абазначальныя сродкі сенажацей, іх відаў і характар працы, выкліканы нарыхтоўкай сена, кармоў наогул і г. д. Асобную частку слоўнікавых матэрыялаў складаюць назвы гаспадарчых пабудоў і іх частак, у якіх апрацоўваліся ці захоўваліся збожжа, лён, сена, салома. Падаюцца ў слоўніку і назвы асноўных сродкаў перамяшчэння — воза, саней, а таксама найменні збруі, той часткі спадарожнага начынення, без якой сельскагаспадарчая дзейнасць немагчыма. Зразумела, функцыі і выкарыстанне сродкаў перамяшчэння ў сялянскім побыце значна шырэйшыя, чым толькі ўласна гаспадарчыя, але, улічваючы іх асноўнае прызначэнне менавіта для сельскагаспадарчай вытворчасці, найменні для абазначэння воза, саней і збруі ўключаны ў гэты слоўнік.

У даведніку адлюстраваны таксама назвы з’яў нежывой прыроды — найменні стану надвор’я, працэсаў, з’яў, абумоўленых ім, інакш кажучы, назвы з метэаралагічнай сферы. Пры ўключэнні апошніх у склад дадзенай лексікаграфічнай працы яе аўтары арыентаваліся на структуру і асаблівасці ўпарадкавання спецыяльнага тома ЛАБНГ «Сельская гаспадарка. Т. 2» (Мінск, 1994). Такім чынам, у структурных адносінах слоўнік «Сельская гаспадарка» аб’ядноўвае ўласна намінатыўныя адзінкі, а таксама розныя іншыя абазначальныя сродкі, якія традыцыйна выкарыстоўваліся ў якасці адзінак моўнага забеспячэння сельскагаспадарчай дзейнасці селяніна і дадатковых заняткаў, звязаных з ёй.

У аснову тэматычнай класіфікацыі лексікаграфічнай працы пакладзены пашыраныя народныя ўяўленні аб зямлі і працы хлебароба на зямлі, яе характары і асаблівасцях, аб сродках, з дапамогай якіх такая работа рабілася раней ці ажыццяўляецца зараз, а таксама ўключаны ўсе тыя традыцыйныя паняцці і ўяўленні, што непасрэдна не датычацца сельскагаспадарчага вытворчага цыкла і спадарожных яму заняткаў хлебаробаў, але маюць пэўныя адносіны да сельскай гаспадаркі.

Як і ў папярэдніх выданнях серыі, лексічныя матэрыялы падзяляюцца на асобныя блокі або лексіка-тэматычныя групы слоў. Загалоўным словам у артыкуле выступае адпаведнае па значэнні слова літаратурнай мовы. У асобных выпадках (пры адсутнасці такога слова) у якасці загалоўнага выкарыстоўваецца найбольш пашыранае рэгіянальнае найменне. Слоўнікавыя артыкулы ў тэматычных падборках размешчаны паводле загалоўных слоў у алфавітным парадку. У канцы слоўніка змяшчаецца алфавітны паказальнік адлюстраваных у кнізе слоў, кожнае з іх забяспечваецца нумарам старонкі, адпаведным нумару ў тэкставай частцы.

Аўтарская работа выканана наступным чынам:

1. Назвы сельскагаспадарчых угоддзяў, назвы ворнай і няворнай зямлі — Л. П. Кунцэвіч (артыкулы «Агрэх», «Града» падрыхтаваны сумесна з Н. М. Бунько, артыкулы «Абсевак», «Баразна», «Заварот», «Мяжа», «Скіба» падрыхтаваны Н. М. Бунько).

2. Назвы традыцыйных сельскагаспадарчых прылад працы, іх частак, прыстасаванняў, спадарожнага начыння — В. М. Курцова (артыкул «Сродкі ўмацавання рубля» падрыхтаваны сумесна з А. У. Ксяндзовай, артыкулы «Стажар», «Апоўзіны» падрыхтаваны Т. М. Трухан).

3. «Апрацоўка зямлі, сяўба, догляд пасеваў» — Н. М. Бунько.

4. «Збор і апрацоўка ўраджаю» — Ю. В. Маліцкі.

5. «Сенакос» — Т. М. Трухан (артыкул «Чубарына» падрыхтаваны А. I. Шаблоўскім).

6. «Нарыхтоўка кармоў» — Т. М. Трухан.

7. «Назвы меры вагі, аб’ёму і плошчы» - А. І. Шаблоўскі (артыкул «Накос» падрыхтаваны сумесна з Т. М. Трухан).

8. «Назвы сельскагаспадарчых і вытворчых пабудоў» — Н. В. Сівіцкая.

9. «Народная астраномія і метэаралогія» — В. Д. Астрэйка.

10. «Назвы воза, саней, іх частак, збруі» — А. У. Ксяндзова.

У сувязі з тым, што слоўнік прызначаны для шырокага кола чытачоў, словы ў слоўнікавых артыкулах згодна з усталяванай для серыі традыцыяй падаюцца ва ўніфікаванай правапісна адаптаванай форме, але так званыя нерэгулярныя фанетычныя асаблівасці мясцовых слоў захоўваюцца. Акрамя таго, у асобных выпадках паралельна з літаратурнай формай абазначальнага сродку падаецца яго фанетычны варыянт (варыянты). Гукавое аблічча лексем адлюстроўваецца пераважна ў словах, якія былі зафіксаваны на тэрыторыі заходнепалескіх гаворак. Пры наяўнасці варыянтаў ужывання аднаго і таго ж слова з прыстаўнымі зычнымі альбо пры наяўнасці граматычных варыянтаў апошнія падаюцца ў дужках: (в)отліга, аўсяна(я), салома. Такім жа чынам перадаецца і варыянтнае вымаўленне зычнага гука г, як фрыкатыўнага ці выбухнога (выбухны гук абазначаецца сімвалам г'). Указанне на тэрыторыю распаўсюджання мае абагульняльны, арыентацыйны характар. Каля кожнай лексемы змяшчаецца крыніца яе фіксацыі, а таксама агульнапрынятыя граматычныя і стылёвыя паметы пры іх наяўнасці ў лексікаграфічнай крыніцы.

Слоўнік з’яўляецца лексікаграфічным даведнікам па беларускай мясцовай лексіцы, якая звязана з сельскай гаспадаркай у яе шырокім разуменні. Ён будзе карысным і цікавым не толькі для філолагаў, але і гісторыкаў, этнографаў, краязнаўцаў, — наогул усіх, хто любіць роднае слова, цікавіцца і захапляецца народнай словатворчасцю.

Ад рэдактараў

ЗМЕСТ

Прадмова

Прынятыя скарачэнні

Назвы дыялектных груп гаворак

Асноўныя дыялектныя зоны

Дыялектныя рэгіёны

Іншыя скарачэнні

Назвы раёнаў

1. Назвы сельскагаспадарчых угоддзяў, назвы ворнай і няворнай зямлі

2. Назвы традыцыйных сельскагаспадарчых прылад працы, іх частак, прыстасаванняў, спадарожнага начыння

2.1. Агульныя назвы сельскагаспадарчых прылад і іх частак

2.2. Назвы сельскагаспадарчых машын і іх частак

3. Апрацоўка зямлі, сяўба, догляд пасеваў

4. Збор і апрацоўка ўраджаю

5. Сенакос

6. Нарыхтоўка кармоў

7. Назвы меры і вагі, аб’ёму і плошчы

7.1. Ворная зямля, сенажаць

7.2. Назвы ўчасткаў зямлі няпэўнай плошчы

7.3. Ураджай, зернавыя ў коласе, салома, сена

7.4. Лён, каноплі

7.5. Іншыя назвы

8. Назвы сельскагаспадарчых і вытворчых пабудоў

8.1. Агульныя назвы гаспадарчых будынкаў

8.2. Назвы спецыяльных гаспадарчых будынкаў

8.3. Назвы пабудоў гуменнага комплексу

8.4. Назвы сельскагаспадарчых вытворчых пабудоў

8.5. Назвы бытавых сельскагаспадарчых пабудоў

8.6. Назвы пабудоў для ўтрымання свойскай жывёлы і птушкі

9. Народная астраномія і метэаралогія

9.1. Назвы астранамічных і метэаралагічных аб’ектаў і з’яў і іншых звязаных з імі прадметных паняццяў

9.2. Словы са значэннем прыметы, якія характарызуюць астранамічныя і метэаралагічныя аб’екты, з’явы і працэсы, а таксама іншыя звязаныя з імі паняцці

9.3. Абазначэнні працэсаў і станаў, звязаных з астранамічнымі і атмасфернымі аб’ектамі і з’явамі

10. Назвы воза, саней, іх частак, збруі

10.1. Воз

10.2. Сані

10.3. Збруя

Алфавітны паказальнік