Навела / Першае непадцэнзурнае выданне: аналіз аўтарскіх і цэнзарска-рэдактарскіх правак. Уклад., ідэя, камент., аналіз Глеба Лабадзенкі ; прадмова Рыгора Барадуліна ; паслямова Васіля Сёмухі. – Мінск : Медысонт, 2010. – 148 с. : іл.

ISBN 978-985-6887-98-0

Гэтая кніга – першае непадцэнзурнае выданне Уладзіміра Караткевіча. Кніга адметная тым, што яна інтэрактыўная: кожны з вас, разгортваючы яе, робіцца даследчыкам творчасці Караткевіча. Тэкст не "адматаны" да першапачатковага варыянта – усе праўленыя і выразаныя моманты проста графічна паказаныя ў тэксце. Каб кожны з вас мог вырашыць, што выпраўлена справядліва, а што – не.

Кніга адрасавана шырокаму колу чытачоў.

ЗМЕСТ

Узнёслая сага. Прадмова Рыгора Барадуліна
Каласы "Ладдзі" пад сярпамі цэрбераў. Прадмова ўкладальніка
Рукапіс "Ладдзі Роспачы" 1964 года
Кніжны тэкст 1978 года
Пераклад "Ладдзі" на рускую мову Васіля Сёмухі
Каментары да рускага перакладу
Як савецкая цэнзура правіла У. Караткевіча. Глеб Лабадзенка
Паслямова Васіля Сёмухі

Узнёслая сага

Галоўны герой навэлы – дваранін Гервасій Выліваха – гэта па сутнасці сам аўтар. Незацугляны ні ў думках, ні ва ўчынках жыццялюб, які "носіць сваё неба з сабою", дзе звіняць беларускія жаўрукі (што жаўрукі беларускія, колькі разоў падкрэсліваецца).

Гервасій Выліваха гуляе ў шахматы са смерцю і перамагае яе, бо мае за правіла: "Рабі нечаканае, рабі, як не бывае, рабі, як не робіць ніхто – і тады пераможаш".

Гэтага якраз трымаўся Уладзімір Караткевіч, здзіўляючы XX стагоддзе.

У алегарычных вобразах – гісторыя нашай зямлі, народа, "...які жыў насупор і не так, і ўзрошчваў шыпы на сваіх каранях, а не на сцяблінах".

Гервасій Выліваха – рагачовец, сын слыннага места Рагачова. Дняпро ўзлюляў яго на хвалях сваіх.

Генію роднага прыўкраснага (Уладзімір любіў гэтую форму) пісьменства плённа тварылася ў Рагачове. Мне шанцавала гасцяваць з сябрам маім непаўторным у ягонага дзядзькі ў Рагачове. Бачыць, як раскрывалася душа ўтрапёнца.

"Ладдзя Роспачы" – узнёслая сага Беларусі, Рагачоўшчыне, Дняпру.

Гэта, развітваючыся з Дняпром, адышоў у вечнасць Уладзімір, сын Сямёнаў, Караткевіч.

Адышоў, каб застацца, каб жыць!

А мне дасюль светла. Бо помніцца. На цеснай кухні маёй кватэры на Рэспубліканскай вуліцы Уладзімір размашыста чытае "Ладдзю Роспачы". У той час мы шчодра абменьваліся вершаванымі пасланнямі, эпіграмамі. А радкі ў гонар несупыннага працалюба ўсё яшчэ ідуць.

А не ўмеў Караткевіч
Стамляцца ад спраў.
І не быў ён прыгонным
У распусніцы славы.
Князь крывіцкага духу
Вяльможна ствараў
Жыццярыс векавечнай
Крывіцкай Дзяржавы.

І стварыў!

Рыгор Барадулін

Гэтае выданне "Ладдзі Роспачы" – першы твор Уладзіміра Караткевіча, у якім паказаныя і прааналізаваныя ўсе цэнзарска-рэдактарскія праўкі, якіх у беларускім і рускім варыянтах тэксту назбіралася ажно 296! У тэксце таксама графічна паказана, як дасканала і ўважліва аўтар працаваў над словам – і што ад гэтага пакідалі рэдактары.

Кніга фармату А4, мае 150 старонак:
* Прадмова Рыгора Барадуліна
* Факсіміле рукапісу
* Чарнавыя накіды
* Пераклад на рускую мову Васіля Сёмухі (факсіміле машынапісу з рукапіснымі праўкамі Караткевіча)
* Аналіз усіх правак + каментары
* 55 ілюстрацый, 27 з якіх (у тым ліку невядомыя здымкі Караткевіча) друкуюцца ўпершыню
* Паслямова Васіля Сёмухі.

Выданне прысвечанае 80-годдзю з дня нараджэння пісьменніка.

На 23 старонках рукапісу цэнзары зрабілі Караткевічу 296 правак

У дзень 80-годдзя Уладзіміра Караткевіча, выйшла з друку першае непадцэнзурнае выданне яго твора – навела "Ладдзя Роспачы". Над гэтай кнігай ішла праца год. Яна стала першым творам Уладзіміра Караткевіча, дзе графічна паказаныя ўсе аўтарскія і цэнзарска-рэдактарскія праўкі – па сутнасці, першым непадцэнзурным выданнем Караткевіча.

Я моцна здзівіўся – і вы таксама здзівіцеся – калі даведаецеся, што за 26 год, як няма Караткевіча, ягоныя творы так і не былі ачышчаныя ад адыёзнай савецкай цэнзуры, якая прасавала творцаў, не зважаючы на талент і рэгаліі. Галоўліта даўно няма, а творы нашых найлепшых пісьменнікаў працягваюць перавыдавацца і перадрукоўвацца ў скалечаным савецкай цэнзурай выглядзе...

Ідэя кнігі прыйшла год таму. Народны паэт Беларусі Рыгор Барадулін паказаў мне рукапіс "Ладдзі". Рэч у тым, што ў 1964 годзе Караткевіч прысвяціў гэты твор свайму сябру Грышку Барадуліну – таму і падараваў рукапіс.

Я сеў і, акуратна перакладаючы старонкі, за некалькі гадзін перачытаў "Ладдзю" ў першародным выглядзе. Расчытваў, як Караткевіч па-майстарску шліфаваў тэкст, перастаўляў словы месцамі, дапісваў сказы, выкрэсліваў цэлыя абзацы – віртуозна і вытанчана працаваў над словам. Ужо тады мяне наведала думка, што такога скарбу нельга хаваць – яго павінен пабачыць кожны прыхільнік Караткевіча, кожны беларус. Потым я разгарнуў збор твораў, пачаў параўноўваць... Высветлілася, што савецкія цэнзары-рэдактары зрабілі сотні правак, якія былі далёка не заўсёды дарэчныя!

Пачалася праца над кнігай. Упершыню "Ладдзя Роспачы" была надрукавана ў № 2 часопіса "Неман" за 1968 год у перакладзе на рускую мову Васіля Сёмухі (які пераклаў таксама Біблію, "Фаўста" і г.д.) Нечакана высветлілася, што ў спадара Васіля захаваўся машынапіс таго перакладу з рукапіснымі праўкамі Караткевіча! Я ахайна адсканіраваў яго – і накіраваўся ў Нацыянальную бібліятэку Беларусі, рабіць копію з "Немана" 1968 года. Сеў параўноўваць – 153 цэнзарска-рэдактарскія праўкі! І, што цікава, рэдактары рускай і беларускай версій выправілі часам абсалютна розныя моманты!

Потым, дзякуючы падказцы даследчыка Сяргея Шапрана, удалося знайсці ў Цэнтральнай навуковай бібліятэцы імя Якуба Коласа Нацыянальнай акадэміі навук чарнавыя накіды "Ладдзі" – чатыры рукапісныя аркушы. Яны таксама былі ўключаныя ў кнігу – цікава было назіраць, якія моманты "шліфануў" Караткевіч, перапісваючы навелу на чыставік.

У кнізе – 55 ілюстрацый, з якіх 27 друкуюцца ўпершыню. Найцікавейшыя з іх – здымкі самога Караткевіча аўтарства Сяргея Панізніка, Уладзіміра Крука, а таксама здымкі, знойдзеныя ў дзедавай хаце Караткевіча ў Рагачове.

У той хаце, дзе і была напісаная "Ладдзя Роспачы". А таксама – "Віно дажджоў", "Чазенія", часткова "Каласы пад сярпом тваім", "Хрыстос прызямліўся ў Гародні". Гэтая хата стаіць і цяпер. У мінулым годзе рагачоўскія ўлады нават перайменавалі вуліцу Чкалава ў вуліцу Уладзіміра Караткевіча. А да юбілею пры хаце павінен быць адкрыты мемарыяльны знак.

Як савецкая цэнзура правіла Уладзіміра Караткевіча

Вялізны артыкул на гэтую тэму вы знойдзеце ў кнізе. А зараз – некалькі прыкладаў.

Найперш патлумачу, якія ўвогуле праўкі сустракаюцца ў тэксце. Яны падзеленыя на чатыры групы. Першая – моманты, дзе аўтар працаваў над словам, падбіраў сінонімы і г.д. Другая – дзе аўтар нешта выкрэсліваў з тэксту. Трэцяя – дзе аўтар нешта дапісваў. Чацвёртая – цэнзарска-рэдактарскія праўкі. Вы адразу спытаецеся: а як ты, разумнік, адрозніў, дзе цэнзарскія, а дзе рэдактарскія? А ніяк. Таму і падаў як адну групу. Любая праўка – рэч суб'ектыўная. Адзін філолаг скажа: правільна, што паправілі, нельга так пісаць. А іншы жахнецца: як можна было так пакрэсліць самога Караткевіча?! Таму кніга ад пачатку рабілася інтэрактыўнай. Праўкі не "адматаныя" назад да варыянту рукапісу, а паказаныя графічна. Каб кожны з вас, беручы кнігу ў рукі, рабіўся даследчыкам творчасці Караткевіча. І вырашаў: што папраўлена дарэчна, а што не.

Але што казаць, калі пасля правак "не выжыў" нават жанр твора. У аўтара – "навела". У рускім перакладзе яна робіцца "легендай", а ў беларускім кніжным варыянце – "аповесцю"...

Многія праўкі былі зробленыя выключна паводле ідэалагічных матываў. Уявіце сабе: з тэксту выкідаліся словы "беларус", "беларускі", "беларуская"!..

Калі Смерць прыходзіць па Гервасія Выліваху, кажа: "Больш за ўсё я не люблю прыходзіць за беларусамі. Яны такія прагныя да жыцця, што я пачынаю думаць: ці не памылілася я са сваёй работай?" Што пакінуў рэдактар: "Больш за ўсё я не люблю прыходзіць па такіх, як ты..."

"Ты зноў папаўся, беларус..." – кажа Смерць Выліваху за гульнёй у шахматы. А ў тэксце застаецца: "Ты зноў папаўся..."

Нават "беларускія жаўрукі", якія пранізліва звінелі ў небе ў Караткевіча, сталі ў тэксце проста "жаўрукамі"...

Савецкія рэдактары пільна сачылі, каб у тэкстах беларускіх пісьменнікаў не было ні грама "лішняй" беларушчыны. Караткевіч, як мог, стараўся надурыць "цэрбераў". Тыя не паддаваліся. Чытаем у рукапісе: "...Бліжэйшыя на беларускай зямлі ўваходы ў пекла знаходзяцца, як вядома, даволі далёка ад Рагачова. Адзін з іх ляжыць на дне Равучага возера, што пры Іпуці (нездарма ж там так раве вада, нібы нехта глытае яе на дне). Другі, ля Ржаўца пад Юхнавам. Трэці, ля Макруш, што пад Бельскам. Усе гэтыя тры ўваходы прагныя на ваду. Равучы – глытае і азёрную ваду, і ваду Іпуці. Бельскі – цэлую рэчку Паніклю. Кажуць, гэта зроблена [...]". Пасля праўкі гэты фрагмент стаў выглядаць так: "...Бліжэйшыя ад іх уваходы ў пекла знаходзяцца, як вядома, даволі далёка ад Рагачова. Адзін з іх ляжыць на дне Равучага возера, што пры Іпуці (нездарма ж там так раве вада, нібы нехта глытае яе на дне). Кажуць, гэта зроблена [...]".

Розніца, як бачым, каласальная! Мала таго, што знікла "беларуская зямля", дык яшчэ і ўваходаў у пекла паменела: былі тры, застаўся адзін. Чаму так адбылося? Вельмі проста. Першы ўваход знаходзіцца "на дне Равучага возера, што пры Іпуці". Іпуць – левы прыток ракі Сож, цячэ праз Клімавіцкі, Добрушскі і Гомельскі раёны Беларусі, а таксама праз Смаленскую і Бранскую вобласці Расіі. Равучае возера знаходзіцца ў Добрушскім раёне. Але нават калі не ведаць гэтага, то лёгка дапусціць, што яно недзе на Гомельшчыне – як і сам Рагачоў, адкуль выправіліся Выліваха са Смерцю. Другі ўваход "ля Ржаўца пад Юхнавам". Тут усё адназначна: Ржавец – гэта возера ў Юхнаўскім раёне Смаленскай вобласці, а значыць, цяперашняя Расія. Трэці ўваход "ля Макруш пад Бельскам". Гэта цяперашняя Польшча. А цяпер вернемся ў пачатак неадцэнзураванага сказа: "Бліжэйшыя на беларускай зямлі ўваходы ў пекла..." Караткевіч зрабіў ні што іншае, як абазначыў этнічныя межы Беларусі!.. Ці мог дапусціць такое савецкі рэдактар-цэнзар? Зразумела, не! Таму пацярпелі два ўваходы – "расійскі" і "польскі". Бо нават калі б "цэрбер" выкрасліў "на беларускай зямлі" – было б няясна, якой халеры Смерць з Вылівахам паперлася ажно пад Бельск ці пад Смаленск? Таму ад гэтага фрагмента тэкста засталіся "рожкі ды ножкі"...

Трэба сказаць, некаторыя праўкі рэдактар відавочна зрабіў ад недахопу ўласнага клёку. Яркі прыклад – момант, калі каралева Бона дорыць Выліваху на памяць манету – залаты з выявай свайго мужа Жыгімонта (у тэксце – Цыкмуна): "І як іншыя супакойваюцца, пазіраючы на божага агнца, так Выліваха, калі ў яго быў дрэнны настрой, выцягваў залаты за ланцужок, назіраў знаёмыя і родныя рысы, чытаў надпіс "Sіgіs-rех-роlо" – і яму рабілася лягчэй". Рэдактар выкрасліў з гэтага сказа 2 літары – прыназоўнік "за". І што атрымалася? Што Выліваха выцягваў не "залаты за ланцужок" (манету), а "залаты ланцужок", і далей па тэксце – "назіраў знаёмыя і родныя рысы, чытаў надпіс "Sіgіs-rех-роlо" – і яму рабілася лягчэй". Бадай, гэта адна з самых вар'яцкіх правак у "Ладдзі Роспачы", якая шмат што кажа пра ўзровень рэдактара...

Іншая такая ідыёцкая праўка. "І ў Гервасія хапіла розуму з самага пачатку адмовіцца ад удзелу ў гульні, у якой Смерць была катом, а ён – дурным мышаняткам". У гэтым сказе гора-рэдактар чамусьці замяніў адну літару. І як сказіўся сэнс: "...у якой Смерць была катам, а ён – дурным мышаняткам...". Хто зразумее логіку такога ўмяшання ў тэкст?

Асабліва вас павесяліць, як розныя рэдактары правілі і змякчалі "грубыя" моманты ў тэксце. Чытаем у рукапісе: "Што вы спяваеце, смярдзючы чалавечы кал?!" Беларускі рэдактар "змякчыў": "Што вы спяваеце, смярдзючыя чалавечкі?" Рускі рэдактар пайшоў далей: "Что вы поете, несчастные?"

Трошку ніжэй у тэксце "таўстазадая навалач" стала "таўстапузай навалаччу"!..

Чым адрозніваецца "Палачанін" ад "палачаніна"?

Уважлівы чытач адразу скажа: вялікай літарай! Але рэдактар беларускага тэксту ў 1978 годзе відавочна не пабачыў тут розніцы.

У "Ладдзі Роспачы" Караткевіч віртуозна пагуляўся з вялікімі/малымі літарамі. Палачанін, калі з'яўляецца ў тэксце, пішацца з малой літары – як "жыхар горада Полацка". Потым, калі пачынаюцца дыялогі са Смерцю, ён робіцца персанажам – і пішацца ўжо як "Палачанін". А пасля выхаду з пекла ён зноўку робіцца "жыхаром горада" – і пішацца з малой літары. Рэдактар і тут "не ўехаў" у задуму аўтара – і ўсё павыпраўляў пад адную грабёнку...

Словазлучэнню "Ладдзя Роспачы" Караткевіч таксама надаў сімвалізм. Транспартны сродак, які вязе небаракаў да Смерці, называецца "Ладдзя Роспачы". А шахматная фігура, якой Смерць хацела перамагчы Выліваху, – "ладдзя роспачы". Ці трэба казаць, што рэдактарам усё было выпраўлена аднолькава?..

Тая ж гісторыя са "Смерцю" (персанажам) і "смерцю" (дзеяннем). Далёка не паўсюль рэдактару ўдалося зразумець аўтарскую гульню слоў...

Моўныя і стылістычныя праўкі – асобная справа. Некаторыя людзі кажуць, што Караткевіч недасканала валодаў беларускай літаратурнай мовай, бо ў сям'і размаўлялі па-руску, а вучыўся ў Кіеве ўвогуле па-ўкраінску. Аднак, здаецца, рэдактар умешваўся і выпраўляў нават там, дзе гэтага можна было не рабіць. У выніку мова Караткевіча старанна падганялася пад шаблон, выхалашчвалася, рабілася "правільнай".
Некалькі прыкладаў – як было ў Караткевіча, і як выправіў рэдактар.

Плывяцё – плывяце, цурчэла – цурчала, згэлк – крык, прагучэў – прагучаў, зачурчэла – зацурчала, зямлёй – зямлёю, успершыся – успёршыся, лузаць – лушчыць, дрыжэла – дрыжала...

Такіх момантаў – дзясяткі ў кнізе... Як і іншых правак. Прыводзіць усе не буду, інакш вам будзе нецікава чытаць саму кнігу.

212 і 84

Гэта – колькасць рэдактарскіх правак адпаведна ў беларускім і рускім тэксце "Ладдзі". Уявіце – на 23 старонкі рукапісу!.. Што ж тады было з "Каласамі", з "Хрыстом", з іншымі творамі Караткевіча?.. Гадаць тут не выпадае – трэба садзіцца і займацца гэтым. Так ужо сталася, што найвыбітнейшыя беларускія пісьменнікі – Караткевіч, Быкаў, Брыль – жылі і пісалі ў той час. І правілі і цэнзуравалі іх такія рэдактары і такія цэнзары. Адкруціць час – немагчыма. Адкруціць недарэчныя праўкі – у нашых сілах!

Уявіце толькі: сёння, 26 лістапада 2010 года, Караткевічу споўнілася б усяго 80 гадоў. Гэта ўзрост вашых бабуль, вашых бацькоў, гэта ўзрост некаторых з вас. Уладзімір Караткевіч памёр на 54-м годзе жыцця. Зрабіўшы столькі, што міжволі ўзнікае адчуванне: ён жыў не менш за стагоддзе. Уладзімір Караткевіч не меў моцы змагацца і перамагчы тагачасных цэнзараў. І дзякаваць Богу, што ён не марнаваў на гэта сілы. Ён рабіў тое, што мог рабіць толькі ён, – пісаў. З цэнзарамі паваюем мы.

Глеб Лабадзенка, Звязда.

Паглядзець відэа, дзе ўкладальнік кнігі Глеб Лабадзенка падрабязна распавядае пра выданне можна тут.