Апавяданьні. – Познань : Белы Крумкач, 2011. – 203 с.

Гэтая кніга – вынік пэўнай стомленасьці ад літаратуры, ад змаганьня зь ёю ці "за" яе, свайго кшталту капітуляцыяй: як мінімум, пацьверджаньнем вядомага тэзісу, што "ўсё вартае ўжо было створана" – нездарма значную ейную частку складаюць літаратурныя пародыі, выраз пашаны й зайздрасьці да маіх улюбёных аўтараў мінулага стагодзьдзя, імёны якіх залішне вядомыя, каб іх называць. (Макс Шчур)

ЗЬМЕСТ

Ад аўтара, або Апошняе папярэджаньне

I. Пра жаночае
Твар
Спажывец
Паэтка

II. Жанравыя практыкаваньні
Зьвяз патрыётаў
Ліст, знойдзены на папялішчы
Экспэдыцыя ў Шынан

III. Свавольствы выпадку
Аўтобус
Дзёньнік аднаго падарожжа

IV. Паралітаратура
Згіджанасьць
Сірога і я
Анэйрычная дыеталёгія
Кароткая гісторыя ПАР у датах
17 імгненьняў музы, альбо Бататуйская літаратура XX стагодзьдзя ў эміграцыі ад "А" да "Ю"

Мадэрны закладнік постмадэрнасьці. Ю. Сальнікава

Ад аўтара, або Апошняе папярэджаньне

Напрыканцы 2008 году ў мяне згарэў стары ноўтбук. У працэсе ратаваньня гард-дыску выявілася, што на ім, апрача раману й колькіх незакончаных тэкстаў, захаваўся з тузін апавяданьняў, якія я накрэмзаў (ці хай сабе нацюкаў) на працягу папярэдніх гадоў у вольны ад творчасьці й іншых мітрэнгаў час. Няспраўджаная пэрспэктыва іхнай нечаканай і канчатковай страты прымусіла мяне сяк-так "давесьці іх да ладу", каб урэшце пазбавіцца ўсялякага клопату пра іх, і апублікаваць усе разам (па-за кантэкстам і паасобку, баюся, яны былі б зразуметыя няслушна) – прапаную вашай увазе плён сваіх высілкаў.

Урачыста дэклярую, што ў гэтых аповедах я ня ставіў перад сабой ніякіх асабліва "мастацкіх" мэтаў (адсылаю тых, хто "ня верыць мне на слова", да... перадапошняга абзацу). Гэта відаць у тым ліку паводле таго, што сюжэт у бальшыні зь іх выконвае чыста ўздапаможную функцыю: ня варта ўспрымаць яго залішне "сур'ёзна". У некаторых ён падсьвядома ці нават сьвядома запазычаны ў кагосьці іншага (Борхэс, яшчэ да Джона Барта, меў рацыю, што асноўных сюжэтаў, як і мэтафараў, ня так шмат); у некаторых ён быў бы практычна непатрэбны, калі б ня мой інстынктыўны недавер да залежнага ад сюжэтнага "глютамату натрыя" сучаснага чытача. Раней, да "заўчаснага" й "небалючага" скону "вялікіх нарратываў", у сюжэце ўтрымлівалася прынамсі нейкая "мараль" – але ж, кажучы словамі Штырнера, "для таго, каб цікавіцца маральным канфліктам у трагедыі нораваў, трэба маральна думаць і адчуваць", а постмадэрновы чытач, прызнаймася шчыра, у вялікай ступені гэтую здольнасьць страціў. Таму сёньня, калі не памыляюся, нават самы распрацаваны сюжэт (чым "вастрэйшы", тым лепшы) у бальшыні выпадкаў адыграе ролю згаданай харчовай, цэнавай, дзіцячай да-, над- ці за-баўкі, патрэбнае падкрэсьліць. Я асабіста з задавальненьнем замяніў бы яго нейкай іншай, больш натуральнай структурай (з дазволу сказаць, прамяняў бы "мэлёдыю" на "сэрыйную тэхніку"), але не ўва ўсіх выпадках гэта было магчыма – дый якая карысьць была б мне асабіста ад падобнай "прынцыповай" пасьлядоўнасьці й самаабмежаваньня?

Любая проза адлюстроўвае існаваньне пісьменьніка між двума полюсамі: фікцыяй, асалодай прыдумкі дзеля прыдумкі (так бы мовіць, суб'ектыўнай магіяй) і плыньню звычайнага жыцьця, у якім без сумневу ёсьць штосьці містычнае, аб'ектыўнай магіяй неперарыўнай штодзённасьці. Абодва полюсы прыцягваюць мяне, бадай, аднолькава й папераменна, часьцяком (што самае пакутлівае) адначасова – з ураўнаважанасьці гэтых двух пачаткаў (гармоніі ці сынтэзу, калі ўжываць традыцыйныя клішэ), павінна ўзьнікаць тое, што называюць мастацтвам. На маю думку, з гэтага гледзішча толькі адзін празаічны жанр здольны яшчэ прэтэндаваць на званьне мастацкага – раман. Але ж і яго, па-мойму, нельга лічыць "чыстым" мастацтвам (тады стварэньне раману было б папросту залішне танным і ня вартым такіх высілкаў заняткам), таму што раман па вызначэньні ёсьць (ці, прынамсі, імкнецца быць – а ён ня можа да гэтага не імкнуцца, калі толькі гэта сапраўдны раман) чымсьці большым ня тое што за мастацтва, а, я б сказаў, нават за жыцьцё – гэта папросту нейкі апрычоны сьвет, які стаіць убаку (або несупынна дрэйфуе ўбок?) ад нашай тэорыі і практыкі.

Але, як бы там ні было, і падобная ўраўнаважанасьць, балянсаваньне над безданьню між двума полюсамі, рана ці позна стамляе. Я пытаюся ў сябе, да якой ступені мастацкасьць у прозе (умоўна кажучы, пасьля Музіля) наагул магчымая (я маю на ўвазе не тэхнічна, а, так бы мовіць, "тэарэтычна"), і ці вартае памкненьне дасягнуць гэтай "мастацкасьці" любым коштам атрыманага ў выніку прысмаку неаўтэнтычнасьці й штучнасьці, выкалькуляванасьці твору (калі толькі пісаць не для крытыкаў, якія, за рэдкімі выключэньнямі, такога гонару ня вартыя)?

Такім чынам, гэтая кніга – вынік пэўнай стомленасьці ад літаратуры, ад змаганьня зь ёю ці "за" яе, свайго кшталту капітуляцыяй: як мінімум, пацьверджаньнем вядомага тэзісу, што "ўсё вартае ўжо было створана" – нездарма значную ейную частку складаюць літаратурныя пародыі, выраз пашаны й зайздрасьці да маіх улюбёных аўтараў мінулага стагодзьдзя, імёны якіх залішне вядомыя, каб іх называць. Ня буду аспрэчваць гэты (сама)дыягназ, пагатоў што бальшыня вядомай мне сучаснай (ня толькі айчыннай) прозы здаецца мне самому такім пацьверджаньнем. Адзначу толькі, што, на маю думку, усім любімым мною пісьменьнікам далёкай і блізкай мінуўшчыны ў той ці іншай ступені ўласьцівае памкненьне да пераадоленьня традыцыйнага разуменьня прозы як "высокага мастацтва" – гэтаксама як і да пераадоленьня ўкасьцянелай "высокай культуры", што ў наш час хаваецца пад ня менш укасьцянелымі структурамі культурнай індустрыі. З гэтага гледзішча, мне здаецца, хутчэй чым прафэсійным абавязкам ці нейкім іншым, ня меней катэгарычным "маральным" імпэратывам, пісьмо мусіць быць для самога аўтара перадусім забавай (хай сабе й не самамэтнай): перафразуючы Бэньяміна, "аўтар, які ня цешыць сябе, у выніку ня цешыць нікога".

Натуральна, чытачу адразу прымроіцца ўва ўсім вышэйсказаным "прывід алібізму", і ў чымсьці, прызнаюся, так яно і ёсьць – "ня вінаватая я", што перад тым, як аддацца пісьму, сучасны аўтар вымушаны бясконца даказваць сабе і іншым, што мае на гэта нейкае права. Задаволіць у пэўнай меры негалоснае "патрабаваньне мастацкасьці" лічыцца (усё яшчэ, нягледзячы на "Нулявую ступень рукапісу" яшчэ аднаго Барта, але ня Сымпсана) "правілам добрага тону": за "сьмерцю вялікіх нарратываў" была неяк не заўважаная клінічная сьмерць "вялікіх дэскрыптываў", як і пакрыёмы пераход эстэтыкі ў анэстэтыку... Дык вось, ніякага права на вашую ўвагу я насамрэч ня маю і не патрабую: я хацеў толькі папярэдзіць, што менавіта датрыманьня падобных правілаў "добрага тону", як і іншых правілаў, чытачу ад гэтай кнігі чакаць ня варта.

...Уявім сабе: два браты-блізьняты, непрымірымыя сябры (назавем іх умоўна Шоўноттэл і Тэлнотшоў), п'яныя нейкай вогненнай сумесьсю, уабдымку крочаць па шашы насустрач непазьбежнаму працьверазеньню – альбо сьмерці (хутчэй за ўсё, ад літаратурнага ці проста алькагалізму). Браты любяць пераапранацца адзін у аднаго: любяць апавяданьні, у якіх нічога не адбываецца, і апісаньні, прадметам якіх зьяўляецца само апавяданьне. Іхным бяздумным п'яным сьпевам насамрэч далёка да "высокага мастацтва", але іхнае "балянсаваньне" часам можна зблытаць з прадуманай харэаграфіяй. Акрамя таго, яны сымпатычныя мне тым, што не баяцца "паліцыі густаў" і не прыкідваюцца цьвярозымі, ня робяць выгляду, што ў мінулым стагодзьдзі нічога не адбылося і што іх кагадзе ня выкінулі з бару, не імкнуцца прытрымлівацца намаляванай перад імі "роўнай лініі", не ідуць ані па камэрцыйнай, ані па "элітарнай" узбочыне, ігнаруючы правілы дарожнага руху й небясьпеку сутыкненьня з "законапаслухмяным" кіроўцам якога-небудзь "фэрары" ці там "запарожца", якая з гледзішча вечнасьці розьніца... З гэтай алегорыяй я хацеў бы пажадаць вам прыемнага знаёмства з гэтымі двума вар'ятамі.

М. Шч.

Аўтобус (пачатак апавяданьня)

"Просьба ўсім спусьціцца на свае палубы, празь некалькі хвілінаў мы прыбываем у порт ... Каманда парому зычыць вам прыемнага падарожжа".

Гэтую фразу я чуў безьліч разоў на шляху ў Швэцыю і з Швэцыі – звычайна, яна гучала тройчы: па-ангельску, па-швэдзку й па-нямецку. Цяпер яе, аднак, дзеля пэўнасьці паўтарылі яшчэ й па-дацку, і чамусьці ўсяго празь дзесяць хвілін пасьля адплыцьця: гэтым разам я вяртаўся не праз Бэрген, а праз Капэнгаген, і ехаў ня ў Прагу, а ў Мюнхэн – у госьці да свайго даўняга менскага сябра і брата па духу, які на вакацыях працаваў на тамтэйшым аўтазаводзе. У Празе мне да часу не было дзе жыць – да кастрычніка, калі пачыналіся заняткі, студэнцкі інтэрнат быў зачынены, і мой знаёмец запрасіў мяне правесьці верасень у баварскай сталіцы, назва якой асацыявалася ў мяне з Максам Штырнерам, Фрэдзі Мэрк'юры, гістарычным Радыё Свабода, піўным путчам, а таксама адным альтэрнатыўным кінатэатрам, дзе ільга было паглядзець Джармуша. Перад гэтым я тыдні два (мне хапіла) не зусім легальна працаваў у Стакгольме на разносе газэт, актыўна кідаў паліць, брынькаў на гітары на вуліцы, спрабаваў запісаць (зноў не зусім легальна) свае песьні ў студыі гарадзкога Палацу культуры на галоўнай плошчы, і цягам усяе дарогі назад ужо ня мог дачакацца, як буду распавядаць пра ўсё гэта свайму таварышу па (не)дабраахвотным выгнаньні.

Адарваўшыся ад кнігі, я заўважыў побач з сабой мажную жанчыну ў блакітным працоўным халаце, якая мачала швабру ў вядро й зьбіралася мыць падлогу палубы для пасажыраў. Са зьдзіўленьнем я адзначыў, што навокал не было нікога з маіх спадарожнікаў, якія дагэтуль спакойна сядзелі побач, у парах ці паасобку, і пасёрбвалі каву, моўчкі ці пад разьняволены гаманок. Куды яны дзеліся?, зьдзівіўся я, устаў, паклаў кніжку ў невялічкую торбу цераз плячо (мае рэчы засталіся ў аўтобусе) і скіраваўся да лесьвіцы, якая вяла ўніз, на палубу для перавозкі транспарту.

Унізе мяне чакаў сюрпрыз: палуба была пустой. Сьвежы начны вецер урываўся ў агромністае чэрава парому цераз разяўленую браму, па жалезнай падлозе хадзілі людзі зь нейкімі рацыямі ў чорных камбінэзонах паромшчыкаў. Пуста было і на прыстані – мокры асфальт зіхцеў, адлюстроўваючы не зялёныя, як заўжды, а чырвоныя агні сьветлафораў. Аднак самым непрыемным з таго, што мяне зьдзівіла, была цішыня: здавалася, быццам паром апусьцеў ужо значны час таму, нібыта я прысьніў усіх яго пасажыраў, улучна зь цягнікамі й аўтамабілямі.

Яшчэ не да канца разумеючы, што адбылося, я кінуўся да пажылога чалавека ў камбінэзоне й акулярах (падсьвядома ўспрыняўшы іх як сьведчаньне ягонай інтэлігентнасьці) і зьвярнуўся да яго па-ангельску:

– А дзе ўсе? – спытаўся я, як мага больш спакойна, і ўдакладніў: – Дзе мой аўтобус?

Чытаючы прозу Макса Шчура, мяне не пакідае адчуваньне вусьцішу і надрыву. З аднаго боку, аўтар зьдзекуецца практычна з усяго. Для яго не існуе забароненых тэмаў: сямейныя каштоўнасьці, сэкс, нацыяналізм, творчасьць калегаў – усё падпадае пад дэканструкцыю. Але ў той жа час аповеды насычаныя вострымі рэакцыямі аўтара на паўсядзённасьць, прыхаваным імкненьнем вырвацца з сытуацыі гульні і пэрманэнтнай нявызначанасьці. (З пасьлямовы Юнэлі Сальнікавай)

Макс Шчур нарадзіўся ў 1977 годзе ў Берасьці. Вывучаў ў Менскім лінгвістычным унівэрсытэце гішпанскую мову. Паэт, празаік і перакладчык. З 1998 году жыве ў Празе, куды эміграваў з-за перасьледу. Выдаў зборнік уласнай паэзіі "Раньні збор", а за раман "Там, дзе нас няма" у 2004-м атрымаў прэмію Янкі Юхнаўца. Аўтар п'есы "Сьмерць тырана" (1997), зборніку вершаў "Амфітэатар" (1999) і "Амальгама" (2010). Пераклаў на беларускую твор Люіса Керала "Алесіны прыгоды ў дзівоснай краіне", стужку Квэнціна Таранціна "Крымінальнае чытво".

Падрабязьней пра першую он-лайн прэзэнтацыю кнігі "Ліст, знойдзены на папялішчы" тут.

Інтэрвію з аўтарам на Generation.by.

Прагледзець відэа з он-лайн прэзэнтацыі кнігі можна тут.